به گزارش «کالاخبر»، بورس های کالایی، مکانی برای دادوستد و خرید و فروش کالاهای مختلف فراهم میکنند و کالاهایی که در این بورس هامعامله میشوند، گستره وسیعی دارند. اگرچه برخی ازاین محصولات به صورت نقدی معامله میشود، ولی بخش مهمی از آنها به صورت قراردادهای آتی واختیار معامله مورد دادوستد قرار می گیرد. قرارداد آتی چیست؟ قرارداد آتی، قراردادی است که براساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی ازکالای مشخص را به قیمت مشخص بفروشد و در مقابل،طرف دیگر قرارداد، متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد و برای اینکه هردو طرف به تعهدات خود عمل کنند باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که متناسب با تغییرات قیمت آتی باید این وجه تضمین اولیه را تعدیل کنند. به زبان ساده، قرارداد آتی یعنی الان ما اقدام به خریدکالایی می کنیم اما تصمیم نداریم که همین الان کالا راتحویل بگیریم و میخواهیم چند ماه بعد کالا را تحویل گرفته و پول آن را بپردازیم. همان طور که اشاره شد، قراردادهای قابل معامله دربورس باید از استاندارد و مشخصات معینی برخوردارباشند. از این رو، هر دارایی که به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی در بورس های کالایی از جمله بورس کالای ایران انتخاب می‌شود باید شرایط خاصی راداشته و استانداردهای لازم را دارا باشد. بنابراین، برای راهاندازی قرارداد آتی بر روی هر کالا باید آن کالا درهیأت پذیرش بورس کالای ایران، بررسی و پذیرش شود. نکته مهم اینجاست که قرارداد آتی، قراردادی دو طرفه است و می توانیم بدون در اختیار داشتن کالا ، همین الان، کالا با مشخصات معین را بفروشیم و در آینده (پس از فرارسیدن زمان مورد توافق) آن را با قیمتی که اکنون توافق کرده ایم، تحویل دهیم و پول آن را دریافت کنیم. این نوع معامله برای فعالان مختلفی مثل تولیدکنندگان کالاهای مختلف و کشاورزان و سرمایه گذارانی که قصد دارند ریسک خود را کم کنند، بسیارمفید است. برای مثال، کشاورزی می خواهد مطمئن شود در فصل برداشت محصول، از نوسان قیمت درامان باشد و کارخانه هم برای برنامه ریزی و بودجه بندی، نیاز دارد مقدار و قیمت خریدهای آینده خود را مشخص کند؛ در نتیجه، هر دو طرف معامله میتوانند از قرارداد آتی آن کالا برای رسیدن به دستیابی به اهدافشان استفاده کنند. معاملات این قراردادها از سال ۱۳۸۷ در بورس کالا و ازسال ۱۳۸۹ در بورس اوراق بهادار(سهام) آغاز شد که البته در این حوزه به دو نمونه مهم تاریخی برای اشاره به سیر تکاملی و تجاری دادوستد محصولات و بورسهای کشاورزی و بازارهای آتی در دنیا اشاره می شودکه یکی بازار برنج ژاپن طی سال های ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ میلادی است (نخستین بورس کالایی دنیا) و دیگری به تولید و رشد بازارهای آتی شیکاگو در دوره زمانی۱۸۳۰ تا ۱۸۷۰ میلادی (نخستین بازار آتی دنیا) بازمی گردد. شکل گیری نخستین بورس کالایی دنیا کشاورزی ژاپن در قرن هفدهم میلادی زیر سلطه نظام ارباب و رعیتی قرار داشت. اربابان و صاحبان زمین،برنج حاصل کار کارگران را جمع آوری میکردند و آنهارا بعد از برداشت برای فروش به بازار اوزاکا حمل میکردند و وجوه نقد حاصل از فروش را برای هزینه های زندگی اختصاص میدادند. بیشتر اشراف آن دوره ژاپن برای تامین هزینه های اضطراری خود بین دو فصل مجبور به جمع آوری پول نقد از منابع دیگرشدند و برای این کار به معاملات سلف روی آوردند. یعنی طبق قراردادی متعهد می شدند در زمان برداشت آتی مقدار معینی از محصول را با قیمت مورد توافق تحویل خریدار بدهند، مشروط بر آنکه خریدار پول معینی در زمان عقد قرارداد به عنوان پیش پرداخت بپردازد. طی دهه های متوالی، این نوع قراردادهای سلف یا تحویل آتی که با نام «قبض برنج» معروف شدند بر حسب درجه بندی نوع برنج و مدت قرارداداستاندارد شدند. این قبض ها که مورد قبول بازرگانان واقع شده بود، نخستین بورس کالایی را در شهر اوزاکاتشکیل داد و حتی در بورس برنج اوازکا اتاقی به نام تسویه برای ضمانت اجرای معاملات ایجاد شد. آغاز معاملات آتی در دنیا اما نمونه تاریخی دیگری که می توان به آن اشاره کرد و البته شروع معاملات آتی در دنیا محسوب می شود،سیر تکاملی بازارهای آتی و بورس کالایی درآمریکاست. در سال ۱۸۴۸ میلادی در شیکاگو تولیدکنندگان گندم برای فروش محصولات خود نیاز به بازاری داشتند تا معاملات نقدی را انجام دهند، یعنی گندم بدهند و پول آن را دریافت کنند. به‌تدریج کشاورزان (فروشندگان) و واسطه‌ها (خریداران) شروع به‌نوعی تعهد جهت تبادل کالا و وجه نقد خود در آینده گرفتند و زمینه معاملات آتی‌ را پایه‌ریزی کردند، بدین معنی که «تولیدکننده موافقت میکرد که محصول خود را به خریدار در تاریخ آینده (تاریخ تحویل کالا) با قیمت توافق شده بفروشد.» برهمین اساس ساختمان تجارت شیکاگو در سال ۱۸۴۸ میلادی راه‌اندازی شد و یکی از قدیمی‌ترین مراکزمعاملات آتی جهان است. در این راستا، کشاورز از قبل می‌داند که وجه خود را دریافت می‌کند و خریدار نیز ازقیمت کالا باخبر می‌شود. این معامله برای هر دو طرف معامله سودمند است، این نوع قراردادها به‌سرعت رایج شد و قراردادها را قبل از تاریخ تحویل دست‌به‌دست چرخاند. براین اساس، اگر واسطه‌ای احساس می‌کرد،نیازی به گندم ندارد، قرارداد خود را به فردی که گندم رانیاز داشت می‌فروخت، مشابه آن نیز، تولیدکننده که قصد عدم تحویل گندم را داشت، مسوولیت تحویل واقعی گندم را به دیگری منتقل می‌کرد و قیمت قراردادوابستگی به وضعیت و حرکت قیمت گندم و سیستم عرضه و تقاضا در بازار داشت. به تدریج معامله در قراردادهای آتی شرایط سودمندی در سرمایه‌گذاری به وجود آورد و باعث ورود کالاهای دیگر به بازار آتی شد. این قراردادها با اندکی تغییرات به‌سرعت تبدیل به ابزاری برای سودآوری طرفین معامله تبدیل شد. مثلاً درشرایط بدآب‌وهوا، افرادی که قرارداد فروش گندم منعقدکرده‌اند، علاقه‌مند هستند، قراردادهای ارزشمند خود رابه دلیل کاهش عرضه گندم نگه‌دارند یا در قیمت بالاتری بفروش رسانند. برخلاف آن، چنانچه تولید مازاد برتقاضا باشد، ارزش قراردادهای فروش نیز کاهش می‌یابد. به‌علاوه، این وضعیت معامله‌گرانی را که قصدخرید و فروش واقعی گندم را نداشته و صرفاً به‌عنوان پذیرش ریسک نوسانات قیمت گندم و تحصیل سود وارد معامله‌شده‌اند را نیز ترغیب کرد. به مرور معامله در قراردادهای آتی شرایط سودمندی درسرمایه‌گذاری به وجود آورد و باعث ورود کالاهای دیگربه بازار آتی شد و زمینه‌ای را ایجاد کرد که شکل قراردادهای آتی منظم و قانونمند شوند. به دنبال این اتفاقات، بورس CBOT در سال ۱۸ ۴۸میلادی در آمریکاشکل گرفت. شهرت قراردادهای آتی و موفقیت بورس CBOT درشیکاگو باعث رونق بازارهای محلی دیگر شد تاکالاهای معینی را براساس ساختار بومی کشورها پایه‌ریزی و معامله قراردادهای آتی را تسهیل کند. دراوایل قرن بیستم همان‌طور که سیستم حمل‌ونقل وارتباطات رونق بیشتری یافت، انبارهای مرکزی نیز دربازارهای اصلی برای توزیع کالاها به‌صورت مقرون‌به‌صرفه و اقتصادی ساخته شدند. معاملات آتی در بورس کالای ایران سال ۱۳۸۷ و به فاصله یک سال از تاسیس بورس کالای ایران، رویدادی مهم و اثرگذار در بازار سرمایه ایران رقم خورد که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان همین رویداد می تواند در سالهای آتی بخش بزرگی از اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار دهد. از سال ۸۷ و با راه اندازی قراردادهای آتی در بورس کالا، ابزار پوشش ریسک به شکل قانونی و رسمی وارد اقتصاد ایران شد. قرارداد آتی کالا از تیرماه ۱۳۸۷ با معامله اونس طلا دربورس کالای ایران فعالیت خود را ‌آغاز کرد و در همان سال قرارداد آتی مفتول مس هشت میلیمتری و سکه طلا در این بورس راه اندازی شد. اولین معاملات قراردادآتی سکه تمام بهار آزادی (طرح امام خمینی(ره)) در ۵ آذرماه ۱۳۸۷ با ارائه ۲ قرارداد صورت پذیرفت و استقبال ها از این قرارداد آنقدر زیاد بود که دو قرارداد دیگر یعنی اونس طلا و مفتول مس به مرور از تابلوی معاملات کنار رفتند. در شرایطی که استقبال ها از معاملات آتی سکه روز به روز افزایش می یافت در پایان هر سال، رکوردهای جدیدی برای این بازار به ثبت می رسید، در شهریور ماه سال ۹۷ و پس از ۱۰ سال فعالیت پر رونق این بازار، در پی نوسانات و التهاب بازار طلا و سکه و ارز در اقتصاد و با اعلام سیگنال دهی بازار آتی سکه به معاملات نقدی که همواره مورد نقد کارشناسان خبره است، معاملات قراردادهای آتی به طور موقتی متوقف شد. طلای سرخ جایگزین طلای زرد بورس کالا در سال ۹۷ در ادامه برنامه ریزی برای توسعه بازار مشتقه، مقدمات عرضه زعفران در بازار آتی را فراهم کرد که قراردادهای آتی زعفران از دوم خردادماه سال ۹۷ روی دارایی پایه زعفران نگین آغاز به کار کردکه هر قرارداد معادل ۱۰۰ گرم بود. نکته جالب اینجا بود که با وجود نوپا بودن ورود یک محصول کشاورزی به ابزار مالی مدرن آتی، با گذشته یکسال از راه اندازی این معاملات، معامله گران در آماری چشمگیر بیش از ۱۴ میلیون و ۵۲۲ هزار قرارداد زعفران نگین و رشته ای را به ارزشی بیش از ۲۰۱ هزار و ۶۹۳ میلیارد ریال منعقد کردند. در ادامه مسیر توسعه ابزارهای مالی بورس کالا، معاملات آتی زیره سبز ۱۷تیرماه ۹۸ راه اندازی شد که اندازه هر قرارداد معادل ۱۰۰ کیلوگرم زیره سبز درجه یک است. همچنین استاندارد زیره سبز در نظر گرفته شده برای قراردادهای آتی مطابق با استانداردهای معاملات گواهی سپرده زیره سبز بوده و انبارهای پذیرش شده برای معاملات گواهی سپرده کالایی این محصول مرجع تحویل کالا در قراردادهای آتی در نظر گرفته شد. اما این پایان کار نبود و در ۲۱ مهر ماه سال ۹۸، معاملات آتی پسته نیز راه اندازی شد. اندازه قرارداد آتی پسته ۱۰۰ کیلوگرم بوده و مبنای تحویل دربازار گواهی سپرده کالایی و قراردادهای آتی، محصول پسته فندقی در سایز استاندارد ۳۲-۳۰ به عنوان دارایی پایه در نظر گرفته شد. به این ترتیب هم اکنون بازار قراردادهای آتی بورس کالای ایران میزبان معاملات چهار محصول زعفران نگین، زعفران رشته ای، زیره سبز و پسته فندقی است و براساس برنامه ریزیهای این بورس، بازگشت معاملات سکه طلا به همراه ورود دارایی های جدید هم چون ذرت، میلگرد، پی وی سی، قیر و چندین محصول دیگر در دستور کار ورود به بازار قراردادهای آتی قرار دارد.